شیلات ایران

ماهی سفید

مقدمه :
ماهی سفید مهمترین ماهی استخوانی دریای خزر بوده و با توجه به ارزش غذایی بالا، کیفیت عالی گوشت و لذیذ بودن مورد توجه صیادان، ساحل نشینان و مردم کشور ما و حتی سایر کشورهای حاشیه دریای خزر می باشد . طول عمر این ماهی در دریای خزر 10-9 سال بوده و صید سالیانه این ماهی معمولاً از 10 مهرماه شروع و تا 10 فروردین ماه ادامه می یابد.ماهی سفید در حوزه ایرانی دریای خزر دارای دو فرم بهاره و پائیز بوده و برای تخم ریزی و تکثیر طبیعی وارد منابع آب شیرین رودخانه ها و تالاب های حاشیه این دریا می شود.
رده بندی:
راسته :
کپور ماهی شکلان
Cypriniformes
خانواده :
کپور ماهیان
Cyprinidae
جنس :
ماهی سفید
Rutilus
گونه :
ماهی سفید
Rutilus frisii kutum
نام انگلیسی:

Kutum
نام روسی:

Kutuma
نام فارسی:
ماهی سفید

نام محلی:
ماهی سفید




تاریخچه صید در حوزه ایرانی دریای خزر
صید و بهره برداری از ماهیان دریای خزر از زمانهای بسیار دور توسط حاشیه نشینان این دریا و عمدتاً توسط روسها انجام گرفته است. پس از تسلط اعراب بر ایران تا قرن چهارم هجری از وضعیت صید و صیادی در حوزه ایرانی دریای خزر اطلاعات موثقی دردست نیست و اولین اطلاع را ابولقاسم بن حوقل از مردم بغداد در سال 340 هجری قمری در کتاب صورت الارض ابن حوقل داده است. وی در این کتاب با ترسیم نقشه دریای خزر و ترسیم حدود گیلان (دیلم) و طبرستان می نویسد که مردم این دیار پیوسته با تکلمی تند بوده و غذای ایشان عمدتاً برنج ، ماهی و سیر است.با ظهور حکومت آل بویه ماهیگیر از گیلان و گسترش قلمرو آنان تا عراق عجم (اراک) از سال 324 تا 447 هجری قمری صید و صیادی درحوزه ایرانی دریای خزر رونق خوبی داشته است.در زمان حکومت صفویان در ایران از روسیه به ایران از طریق رودخانه ولگا ، بحر خزر و مرداب انزلی انواع خز و چرم خام، چیت، پارچه کتانی، آهن، مس، مصنوعات فلزی و شیشه ای، کاغذ تحریر و اسحله وارد شده و از ایران ماهی خاویاری، سوف و ماهی سفید به روسیه ارسال می گردید.پس از شکست فتحعلی خان قاجار در سال 1241 از سپاه روس تزاری و بستن عهدنامه ننگین ترکمنچای و جداشدن شهرهای نخجوان، شیروان و باکو از ایران، امتیاز صید در دریای خزر نیز به دولت تزاری واگذار گردید. برابر یادداشتهای خوچکوکنسول دولت تزاری در سال 1219 هجری خورشیدی صیادان روس در گیلان 101112 عدد ماهی خاویاری و 271800 کیلوگرم خاویار صید نموده و از بابت آن 3972 تومان به حاکم وقت پرداخت نمودند.در زمان محمد شاه قاجار و بر اساس نیاز مالی، دولت میرزاآقاسی در اثر فشار دولت روسیه تزاری امتیاز صید و بهره برداری از دریای خزر را به حاج ابراهیم دریابیگی که تبع روسیه بود با حق امتیاز صید ماهیان خاویاری و استخوانی به ازای سالیانه 14000 تومان، واگذار کرد. از مبلغ 14000 تومان حق اجاره سالیانه فقط 4000 تومان مربوط به رودخانه سفیدرود بود که این مقدار نشان دهنده میزان صید انبوه انواع ماهیان سفید، سوف، سس و خاویاری در این رودخانه بوده است.میرزا تقی خان امیرکبیر در زمان صدارت خود در سال 1265 هجری قمری به بهانه عدم پرداخت اجاره بها قرارداد فوق را لغو نموده و امتیاز بهره برداری را به یک ایرانی به نام ولی بیگ با اجاره بها سالیانه 25 هزار تومان واگذار نمود.در سال 1293 هجری قمری حاج میرزا حسن خان سپه سالار امتیاز کلیه امور شیلاتی وصید در دریا و رودخانه ها و تالاب انزلی را از شاه اجاره نموده و آنرا چهارماه بعد به یک بازرگان تبعه روسیه بنام استفان مارتینویچ لیانازوف با اجاره سالیانه 50 هزار تومان واگذار نمود. در سال 1302 قرارداد حق بهره برداری از ماهیان دریای خزر توسط لیانازوف بمدت 25 سال دیگر تمدید شد.پس از مرگ استفان لیانازوف در سال1314 هجری قمری پسرش گئورگی جانشین وی شد و قرارداد بمدت 25 سال دیگر تمدید شد. قرارداد لیانازوف پسر تا سال 1917 میلادی پابرجا بود و در این مدت لیانازوف اقدام به ساخت تاسیسات وسیعی شامل کشتی های سردخانه دار، کارگاه های شور کردن و دودی کردن ماهی، سردخانه، کارگاههای تور بافی، تاسیسات اداری و تولید برق در شهرهای بندر آستارا، بندرانزلی، بندر کیاشهر و بندر ترکمن نموده و در تاسیسات شیلات جمعاً 4200 نفر را بکار مشغول کرد که حدوداً 3000 نفر آنها از اتباع روسیه تزاری بودند. لیانازوف در این مدت با غارت ذخایر ماهی در دریا، رودخانه ها و تالاب انزلی سود سرشاری را برد.در سال 1327 هجری قمری سردار منصور صید ماهیان استخوانی در رودخانه ها و دریا را به مبلغ 22 هزار تومان از لیانازوف اجاره کرد و به مبلغ 80 هزار تومان به صیادان اجاره داد بشرط اینکه کلیه ماهی های سوف صید شده بصورت مجانی در اختیار لیانازوف قرار گیرد.پس از انقلاب بلشویکی و بدنبال تاسیس حکومت شوروی در روسیه، قرارداد لیانازوف لغو و شرکت مختلط صید ماهی ایران و شوروی تاسیس شد و بمدت 25 سال برای شرکت فوق امتیاز بهره برداری صادر گردید. از جمله وقایع این دوران تصرف شهر بندرانزلی و توقیف اموال شیلات توسط حکومت جنگل بود.در 12 بهمن 1331 هجری شمسی دوران بهره برداری شرکت مختلط ماهی ایران و شوروی خاتمه یافته و شیلات توسط مرحوم دکتر مصدق ملی اعلام گردید ودر سال 1332 لایحه قانونی اساسنامه شرکت سهامی شیلات ایران تهیه و به تصویب رسید.پس از ملی شدن شرکت سهامی شیلات ایران، این شرکت به وزارت دارایی ملحق گردید و در سال 1346 با تشکیل وزارت منابع طبیعی به آن وزارتخانه واگذار شد. در سال 1352 با انحلال وزارت منابع طبیعی شیلات ایران به وزرات کشاورزی و در سال 1366 به فرمان رهبر کبیر انقلاب از وزرات کشاورزی منتزع و به وزارت جهاد سازندگی واگذار گردید. در سال 1379 با ادغام وزارتین جهاد سازندگی و کشاورزی شرکت سهامی شیلات به وزارت جهاد کشاورزی منتقل و در سال1384 از حالت شرکت سهامی شیلات خارج و به سازمان شیلات ایران تبدیل گردید.در مدت استفاده از امتیاز صید و بهره برداری از ماهیان دریای خزر و رودخانه ها توسط لیانازوف صید ماهیان خاویاری عمدتاً در دریا و توسط تورهای گوشگیر پنبه ای و صید ماهیان استخوانی در رودخانه ها توسط شیل یاکلهام انجام می گرفت.در زمان تشکیل شرکت مختلط ماهی ایران و شوروی صید ماهیان استخوانی و خصوصاً ماهی سفید توسط تورهای پره تراکتوری در 40 شرکت تعاونی در سواحل استان های گیلان و مازندران انجام می شد. از سال 1358 علاوه بر تورهای پره از تورهای گوشگیر کاپرونی و نایلونی نیز برای صید ماهی سفید استفاده شده و از سال 1376 بدلیل صدمات وارده از سوی تورهای گوشگیر به ذخایر با ارزش ماهیان خاویاری از طریق صید انبوه بچه ماهیان و ماهیان خاویاری نارس و غیر استاندارد این روش در دریای خزر ممنوع و در حال حاضر صید ماهیان استخوانی و ماهی سفید در دریای خزر بصورت رسمی و قانونی توسط 150 شرکت تعاونی پره ساحلی انجام می گیرد.
مشخصات ظاهری:
فرم بدن دوکی شکل و از طرفین فشرده ، قسمت پشت تیره رنگ، طرفین نقره ای روشن و ناحیه شکمی سفید رنگ می باشد. دارای پنج سری باله شامل دو باله سینه ای ، دو باله شکمی ، یک باله پشتی ، یک باله مخرجی و یک باله دمی هموسرک می باشد .مشخصات کلیدی آن برای شناسایی به شرح زیر است. 62;G.r.8-12 D III 9;A III 10;L.1.53
دارای دندان حلقی یک ردیفی 5-6 ، گاهی 5-5 یا 6-6 ، دهان نیمه زیرین با پوزه متحرک و فاقد سبیلک ، فلس ها دایره ای شکل(سیکلوئیدی) به اندازه متوسط ، ارتفاع بدن کمتر از طول سر یا برابر آن و طول باله مخرجی بزرگتر از ارتفاع آن است.اندازه بیشینه طول این ماهی 71 سانتیمتر با وزن 4 کیلوگرم ، میانگین طول 45 سانتیمتر و میانگین وزن 1100 گرم می باشد. این ماهی در دوطرف بدن دارای خط جانبی با فرمول LL بوده که ازسر پوش آبششی تا انتهای ساقه دمی کشیده شده است . کمان آبششی واجد 12-8 عدد خار آبششی می باشد.در این ماهی در فصل تخمریزی ، جنس نر برروی سر و اطراف بدن واجد برجستگی های سفید خاری شکل شده که اصطلاحاً به آن لباس عروسی می گویند چشم دارای لبه آزاد و برای دیدن فواصل نزدیک بکار رفته و در تغذیه و جهت یابی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.در جلو و طرفین پوزه دو سوراخ بینی وجود دارد که در جلوی چشم ها واقع شده و هر سوراخ بینی توسط یک چین پوستی به دو بخش تقسیم می شود. کف حفره بینی از اپتیلوم بویایی پوشیده شده و هنگام شنای ماهی آب از طریق بخش قدامی سوراخ بینی وارد و ازبخش خلفی آن خارج شده و این امر باعث تحریک سلولهای بویایی می شود.اندام شنوایی از گوش داخلی تشکیل یافته و توسط استخوانهای Weber با کیسه شنا در ارتباط بوده و موجب تقویت صدا می شود. این ماهی از حس شنوایی نسبتاً قوی (HZ 700-17( برخوردار است.کیسه شنا در ماهی سفید دو قسمتی بوده و بخش عقبی آن تیز یا نوک داراست و توسط لوله ای بنام مجرای پنوماتیک به پشت مری متصل میگردد (Weber 1991

Ø ذخایر و میزان صید ماهی سفید در دریای خزر
ماهی سفید به لحاظ میزان صید و قیمت فروش، مهمترین ماهی برای صیادان محسوب می گردد. بیش از 60% صید کل ماهیان استخوانی در سواحل ایرانی خزر را ماهی سفید تشکیل می دهد . و این در حالی است که در سال 1310 حدود 16% از ترکیب صید ثبت شده، مربوط به ماهی سفید بوده است. در طی دهه های بعد تغییرات پیش آمده در دریای خزر باعث گردید تا ذخایر تعدادی از گونه ها بشدت کاهش و ناچیز گردیده و تنوع گونه ای صید تنزل یابد. بیشترین میزان صید ثبت شده در طی دهه های گذشته مقدار 5854 تن در سال 1318 بوده و پس از آن در طی سال های بعد به دلیل صید بیش از حد مجاز و نیز نامساعد شدن مناطق تخمریزی طبیعی این ماهی در رودخانه ها و تالاب انزلی بدلیل شن برداری و ورود فاضلابهای کشاورزی، شهری و صنعتی به داخل این منابع آبی و همچنین کاهش سطح آب دریای خزر، میزان صید ماهی سفید روند کاهشی داشته تا اینکه در اوایل دهه 60 میزان صید آن به حداقل مقدار خود یعنی حدوداً 350 تن در این سال رسید(غنی نژاد و همکاران 1377). لذا سازمان شیلات ایران تصمیم به احیاء ذخایر کاهش یافته این ماهی در دریا نمود و پس از تعیین بیوتکنیک تکثیر مصنوعی این ماهی توسط مرکز تحقیقات شیلات استان گیلان با رهاسازی بچه ماهی سفید فرم بهاره در رودخانه ها، کار بازسازی ذخایر آنرا از سال 1361 عملاً آغاز نمود و این امر در بازسازی ذخایر این ماهی تاثیر بسزایی داشته است. کاهش سطح آب دریای خزر در طی دهه های 30 ، 40 ، 50 و متعاقباً تاثیرات نامطلوب آن بر تولیدات غذایی در دریا و کاهش مساحت تالاب های ساحلی نیز در روند کاهشی ذخایر و صید ماهی سفید موثر بود. کاهش سطح دریای خزر که از سال 1930 آغاز شد. موجب کاهش فاجعه آمیز ذخایر و نیز کاهش میزان صید ماهیان با ارزش اقتصادی منجمله نمایندگان خانواده کپور ماهیان وخصوصاً ماهی سفید و سوف در دریای خزر گردید ( قلی اف ، 1997).در سال 1369 تعداد 3/154 میلیون عدد بچه ماهی سفید در اوزان 2-1 گرم در رودخانه های منتهی به دریای خزر از سوی جمهوری اسلامی ایران رهاسازی گردید. در مجموع در طی دو دهه اخیر سازمان شیلات ایران تعداد 46/2 میلیارد عدد بچه ماهی سفید را به رودخانه ها و تالاب انزلی رهاسازی کرده است. این مسئله در احیاء ذخایر و افزایش صید ماهی سفید تاثیر بسیار مثبتی داشته و باعث گردید میزان صید تا چندین برابر افزایش پیدا کند. طی سال های 1362 الی 1373 میزان صید ماهی سفید روند افزایشی داشته و پس از آن تا حدودی با کاهش مواجه بوده است. به غير از رها كرد انبوه بچه ماهي سفيد، افزايش سطح آب درياي خزر در طي دو دهه اخير و نيز افزايش تلاش صیادی ، درصيد ماهي سفيد در سالهاي 1362 الي 1373 دخالت داشته است. به طوري كه در سالهاي فوق تعداد شركتهاي تعاوني پره از 53 شركت به 91 شركت و تعداد صيادان از 4596 نفر به 7290 نفر رسيد. لذا قسمتي از افزايش صيد ماهي سفيد در طي اين دوره ناشي از افزایش تلاش صیادی و تا حدودی صید بیش از حداکثر مجاز قابل برداشت (MSY) بوده و باعث کاهش صید در طی سالهای بعد یعنی سالهای 78-1374 گردیده است.كميت و كيفيت بچه ماهيان رهاسازي شده نيز طي سالهاي اخير دچار نوسانات زيادي بوده است. بطوريكه ميانگين وزن بچه ماهيان رها سازي شده از 56/1 گرم در سال 1371 به 7/0 گرم در سال 1377 كاهش يافت. اين مسئله كاهش صيد ماهي سفيد در طي سالهاي 79 – 1376 را تشديد نمود. به طوري كه ميزان صيد از 9435 تن در سال 1375 به 6583 تن در سال 1378 كاهش يافت. كاهش وزن بچه ماهيان باعث كاهش ضريب بقاء و پايين آمدن ميزان صيد گرديده است. درصد بقاي بچه ماهيان در سال اول زندگي شديداً به وزن بچه ماهيان رها سازي شده در دريا بستگي دارد ( استيگار ، 1368 ) و با افزايش وزن بچه ماهيان رهاسازي شده، ضریب بازگشت شيلاتي آنها نیز بيشتر خواهد شد ( قاسم اف ، 1375 ).مقايسه داده های مربوط به تعداد رها كرد، ميانگين وزن رها كرد و ضريب بازگشت شیلاتی حاكي از كاهش ميانگين وزن رها كرد براي نسل هائي است كه تعداد رها كرد آنها بيشتر بوده است واز طرف ديگر پائين بودن ميانگين وزن رها كرد باعث كاهش ضريب بازگشت گرديده است و زماني كه ميانگين وزن رها كرد افزايش پيدا مي كند، ضريب بازگشت نيز روند صعودي خواهد داشت ( غني نژاد و همكاران ، 1379 ). مقادير تقريبي برآورد شده ضريب بازگشت شیلاتی بچه ماهيان سفيد رهاسازي شده براي نسل هاي 73 – 1365 ، بدون در نظر گرفتن سهم تكثير طبيعي در صيد ماهي سفيد داراي دامنه 6/16 – 6/7 درصد مي باشد . در حال حاضر رهاسازی سالیانه بیش از 150 میلیون عدد بچه ماهی سفید نقش اساسی در احیاء ذخایر ماهی سفید داشته و قسمت اعظم ذخیره ماهی سفید در دریای خزر حاصل رهاکرد بچه ماهیان می باشد ( نمودار 2). غالبیت تدریجی و کامل نژادهای حاصل از تکثیر مصنوعی در سواحل جنوبی دریای خزر تقریباً تحقق یافته است .بطوري كه از نمودار زیر مشخص می شود ، بيش از 20 سال است كه ذخاير ماهي سفيد در نتیجه تكثير مصنوعي و رهاكرد انبوه بچه ماهيان سفيد تامین گردیده و شواهد موجود حاكي از اين است كه در طي اين مدت شرایط تكثير طبيعي ماهی سفید هر ساله باز هم نامناسب تر شده و سهم تكثير طبيعي در ذخاير موجود ماهي سفيد در دریای خزر روند كاهشي داشته و به حد بسيار پاييني رسيده است. اين موضوع تاثيرات سويي به دنبال داشته و به صورت تدريجي باعث افت كيفيت محصول و كاهش آن خواهد شد. تخريب ذخاير ژنتيكي و نابودي تدريجي بانك ژني پارامتري است كه در دراز مدت خود را نمايان مي سازد. كاهش سرعت رشد، متوسط طول، درصد هم آوري و افزايش لاروهاي ناقص الخلقه در نتیجه تکثیر مصنوعی اثرات خود را در يك پروسه 40 – 25 ساله نمايان مي سازد ( پوركاظمي ، 1379 ).

روش های صید ماهی سفید:
صید ماهی سفید در حوزه ایرانی دریای خزر و منابع آبی وابسته به این دریا توسط حدوداً 12000 نفر صیاد به روش های زیر انجام می گیرد.



صید با تورهای گوشگیر ثابت دریایی
از نظر درجه فعالیت جزء ابزار صید غیر فعال می باشند. این روش صید از سال 1358 لغایت 1376 به عنوان یکی از شیوه های صید مجاز در دریای خزر رایج بود. صیادان دامگستر جهت صید ماهی سفید از تورهای گوشگیر به طول 21-18 متر و عرض 8-6 متر با جنس بافته نایلونی مونوفیلامنت (تک رشته ای) یا مولتی فیلامنت (چند رشته ای) با اندازه چشمه گره تا گره مجاور 50-40 میلیمتر و بافته گره دار با گره دوبل چپ و ضریب آویختگی 50 درصد استفاده می کردند.روش صید بدین صورت است که رشته تورهای گوشگیر ثابت به تعداد 20-10 رشته بصورت متوالی عمود بر خط نوار ساحلی با استفاده از انواع ابزارهای نگهدارنده مثل پایه های چوبی ، میخ چوبی، لنگر و یا کیسه های شن بصورت ثابت در مسیر مهاجرت ماهی سفید از عمق 5 الی 40 متری مستقر می گردند. تورهای گوشگیر ثابت در مناطق کم عمق،آب را از سطح تا بستر اشغال نموده و در مناطق عمیق تر بصورت سطحی یا میان آبی مستقر می گردند.رنگ تورها معمولاً بی رنگ یا به رنگ سفید و یا آبی کم رنگ بوده و به دلیل اندازه چشمه بزرگ و ضخامت کم نخ تور از نظر دید ماهی ها غیر قابل رویت می باشد. ماهی ها در مسیر مهاجرت در اثر برخورد با دیواره تور وارد شبکه های آن شده و از ناحیه سر (سرپوش آبششی) و یا تنه (حداکثر قطر بدن در ناحیه باله پشتی) در چشمه ها گیر کرده و صید می شوند.صیادان این تورها را برای مدت نسبتاً طولانی (چند روزه تا چند ماه) در دریا مستقر کرده و هر روز صبح با مراجعه به محل استقرار تورها و بالا کشیدن تورها به داخل قایق صیادی ماهیان سفید گیر کرده در تور را خارج می نمایند.این روش در سال 1376 بدلیل صید انبوه بچه ماهیان خاویاری به عنوان صید ضمنی که عمدتاً با مرگ آنها در اثر تلاش فراوان در تور و خفگی همراه بود، بر اساس بررسی های علمی انجام شده توسط موسسه تحقیقات شیلات ایران صید مخرب تشخیص داده شده و ممنوع اعلام گردید. در این روش از دستگاه ماهی یاب (سونار یا اکوساندر) استفاده نمی شود.در حال حاضر این روش صید در سطح محدود و بصورت غیر مجاز توسط صیادان غیر رسمی در دریای خزر بکار گرفته می شود.
صید با تور پره ساحلی
تورهای پره ساحلی از نظر درجه فعالیت جزء ابزار صید نیمه فعال می باشند. در حال حاضر صید ماهی سفید و سایر ماهیان مهاجر ساحلی مثل ماهی کفال، سیم، سوف، کپور، آزاد و غیره توسط 150 شرکت تعاونی صید پره در سواحل جنوبی دریای خزر در ایران در استان های گیلان ، مازندران و گلستان از دهم مهرماه لغایت دهم فروردین ماه هر سال توسط تورهای پره ساحلی انجام می گیرد. در هر شرکت تعاونی 100-80 نفر صیاد مشغول هستند. طول تور پره ساحلی 1400-1100 متر و عرض تور وابسته به عمق آب از 12 متر در قسمت باله ها تا 24 متر در بخش کیسه متغیر است. جنس تور از نوع نایلونی و سفید یا آبی کمرنگ بوده و اندازه چشمه گره تا گره مجاور از 33 میلیمتر در قسمت کیسه تا 45 میلیمتر در باله ها متغییر می باشد. ترکیب نخ بافته چند لایی ، گره دار با گره چپ دوبل و ضریب آویختگی در بخش کیسه 40 درصد و در باله ها 50 درصد است . روش صید بدین صورت است که تورهای پره ساحلی از ساحل توسط یک کشتی تورریز بصورت نیم دایره نسبت به خط ساحل دور تا دور گله ماهی تا عمق 30 متری ریخته شده ودر چنین شرایطی تور تمام ستون آب از سطح تا بستر را بصورت یک دیواره توری محصور می نماید. طناب شناوری ( بویه) این تور در روی سطح آب و طناب وزنه در روی بستر مستقر می شود. سپس با کشیدن تور از ساحل توسط دو تراکتور مجهز به وینچ تور کش، ماهیان ریز و غیر استاندارد از چشمه های درشت باله ها خارج شده و ماهیان درشت و استاندارد به بخش کیسه هدایت می شوند. در این روش صید ماهیان بدون گیر کردن در چشمه های تور (اندازه چشمه ها کمتر از اندازه گوشگیری ماهی است) توسط دیواره توری به سمت ساحل هل داده شده و عمل صید با جاروب کردن ماهی ها در ساحل انجام می گیرد (شکل 6).طول مدت عملیات صیادی معمولا3 -2 ساعت بوده و عمل صید بدون انقطاع 4-3 بار در روز تکرار می شود. در این روش از دستگاه ماهی یاب ( سونار یا اکوساندر) استفاده نمی گردد.
صید با تور گوشگیر شناور دو جداره
تورهای گوشگیر شناور از نظر درجه فعالیت جزء ابزار صید حرکتی می باشند. این روش صید تنها در کانال اتصال دریای خزر به تالاب انزلی و بخش سفلای این تالاب رایج می باشد.صیادان برای صید ماهی سفید مهاجر از دریای خزر به تالاب انزلی( عمدتاً ماهی سفید مهاجر فرم پائیزه) از تورهای گوشگیر دو جداره بطول 30-25 متر و عرض 4-3 متر بااندازه چشمه جدار اول 50 میلیمتر و جداره پشتی 40 میلیمتر با ترکیب نخ تک لایی نایلونی و بافته گره دار با گره چپ دوبل و ضریب آویختگی 50درصد استفاده می نمایند.روش صید بدین صورت است که صیادان در زمان مهاجرت ماهی سفید از دریا به تالاب انزلی این تورها را در مسیر مهاجرت ماهی عمود بر عرض کانال بصورت نیمدایره مستقر می نمایند. سپس در حالی که صیادان در داخل قایق صیادی و بروی تور حضور فعال دارند با جریان آب از تالاب به سمت دریا ، تور به صورت غیر ثابت و شناور حرکت نموده و ماهیان در مسیر مهاجرت در اثر برخورد با بدنه تور در آن گوشگیر یا تور پیچ شده و صید می گردند (خانی پور ،1382). مدت زمان عملیات صیادی در این روش 30 الی 60 دقیقه بوده و این عمل ( تور ریزی و تورکشی) بدفعات 10-8 بار در روز صورت میگیرد.ماهیان صید شده بلافاصله با کشیدن تور به داخل قایق صیادی از تورها خارج می گردند. در این روش نیز از دستگاه ماهی یاب (سونار یا اکوساندر) استفاده نمی شود.علاوه بر روشهای فوق الذکر صید ماهی سفید بصورت تفریحی و سنتی توسط چوب و قلاب ماهیگیری و تور پرتابی یا ماشک نیز در رودخانه ها و تالاب انزلی رایج است.
رشد ماهی سفید در دریای خزر
عمدتاً عوامل مختلفی بر رشد ماهیان تاثیر گذار بوده که از مهمترین آنها میتوان به صفات ارثی، سن، ذخایر غذایی، عوامل محیطی، بیماری ،آلودگی و غیره اشاره نمود.مطالعات انجام شده نشان دادند که ضریب رشد ماهی سفید در جمعیت های سالیان گذشته یعنی سالهای 50-1349 با ضریب رشد آن در سال های اخیر تفاوت فاحشی را نشان می دهد. به طوری که میزان افزایش طول و وزن آن به ازای سن در سالهای اخیر به تدریج کاهش یافته است.(عبدالملکی ،1382) علت اصلی این امر را می توان به انجام برنامه بازسازی ذخایر و عملیات تکثیر مصنوعی آن مرتبط دانست که هر ساله توسط سازمان شیلات ایران به انجام می رسد. در ضمن صید بی رویه این ماهی در سال های گذشته و خارج شدن افراد سریع الرشد و بزرگ جثه آن به جهت استفاده از وسایل صید نا مناسب نیز از دلایل دیگر آن می باشد. همچنین تکثیر مصنوعی این ماهی در حال حاضر به نحوی است که استفاده از ماهیان مولد نر و ماده کمتر انتخابی بوده و بانک ژنی آنها به تدریج دچار تغییراتی شده است. در جدول 3 تغییرات میزان رشد طولی ماهی سفید در سالیان مختلف مورد مقایسه قرار گرفته است.
گروه (ساله)
سال
جدول 3 : مقايسه طول ماهي سفيد صيد شده توسط پره هاي ساحلي در سواحل ايراني درياي خزر( بر حسب سانتيمتر )
چنانچه ملاحظه می گردد طول بالغین ماهی سفید 3 ساله در سال 51-1350 به طور میانگین 2/42 سانتی متر بوده در حالیکه این اندازه در سال 84-83 به 33 سانتیمتر کاهش پیدا کرده است. چنین روند کاهشی تقریباً در تمامی سنین ماهیان صید شده در طی سالیان متمادی نیز مشهود می باشد. از طرف ديگر ميانگين طول و وزن ماهي سفيد صيد شده در سواحل ايراني درياي خزر نيز طي سالهاي 1370 لغايت 1382 روند كاهشي را طي نموده است . اين مسئله نيز ممكن است ناشي از اثرات بازسازي ذخاير از طريق تكثير مصنوعي ماهي سفيد و کاهش توفیق در تکثیر طبیعی آن باشد.به همین دلیل و برای حفظ بانک ژنی و صفات ارثی ماهی سفید لزوم آماده سازی رودخانه های مهاجر پذیر و ایجاد شرایط محیطی لازم برای تخم ریزی طبیعی و حتی تکثیر نیمه طبیعی ماهی سفید در استخرهای خاکی که امکان انتخاب طبیعی مولدین هرچند در مقیاسی کوچک وجود داشته باشد بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.(خانی پور ، 1384)
مناطق زیستی و پراکنش ماهی سفید در دریای خزر
عمده پراکنش ماهی سفید در دریای خزر مربوط به مناطق جنوبی و جنوب غربی این دریا بوده و از رودخانه اترک واقع در منطقه قفقاز ( ساحل غربی خزر میانی) تا سواحل جنوب ترکمنستان ماهی سفید بعنوان یک ماهی اقتصادی ارزشمند توسط صیادان صید می گردد. حضور ماهی سفید در دیگر مناطق دریای خزر از جمله خزر شمالی و رود ولگا به ندرت و موردی بوده و تاکنون هیچ گزارش رسمی مبنی بر مهاجرت ماهی سفید به این مناطق ارائه نشده است. به هر حال بیشترین تراکم و میزان صید ماهی سفید در طی سالیان متمادی مربوط به حدفاصل رودخانه های کورا در جمهوری آذربایجان و رودخانه سفیدرود در ایران بوده است. ولی در طی 25 سال گذشته و پس از رهاکرد انبوه بچه ماهیان سفید در تمامی سواحل ایرانی دریای خزر، پراکنش آن نسبت به گذشته با تغییراتی مواجه بوده و تراکم آن در سواحل استان های مازندران و گلستان نیز بیشتر گردیده است. بطورکلی می توان گفت که بیشترین تراکم ذخایر و صید ماهی سفید در حوزه سواحل ایرانی دریای خزر می باشد. پراکنش ماهی سفید در طول سال و نسبت به تغییرات فصول و دمای آب با تغییراتی توام بوده بطوریکه در اوایل فصل زمستان به دلیل برودت بیشتر آب در سواحل استان گیلان نسبت به سواحل استان مازندران، ماهی سفید تا حدودی مهاجرت بیشتری به سمت مناطق شرقی و گرم تر این استان داشته و بطور کلی به سمت عمیق تر دریا مهاجرت کرده و از ساحل دور می شود. ولی با نزدیک شدن فصل بهار و آمادگی ماهی سفید برای تخمریزی، از اسفند ماه هر سال حضور ماهی سفید در مناطق ساحلی بیشتر گردیده و در فروردین ماه به اوج خود می رسد. در گذشته تالاب انزلی و تالاب قزل آغاج ( در جهموری آذربایجان) از محل های مهم تخمریزی ماهی سفید محسوب می شدند ولی در حال حاضر این دو تالاب اهمیت سابق خود را از دست داده و به ندرت پذیرای مولدین ماهی سفید برای تخمریزی هستند. اکثر رودخانه های سواحل ایرانی دریای خزر در گذشته مورد استفاده تکثیر طبیعی ماهی سفید بوده ولی در حال حاضر بدلایل مختلف بیشتررودخانه های چلوند، لمیر، شفارود ، شلمانرود، سفیدرود، خشکرود، شیرود و بابلسر از محل های اصلی مهاجرت بهاره و تکثیر مصنوعی ماهی سفید در سواحل ایرانی دریای خزر محسوب می شوند. به غیر از رودخانه های سواحل ایرانی دریای خزر، رودخانه های اترک، سامور و کورا واقع در منطقه قفقاز نیز محل های تکثیر ماهی سفید خارج از سواحل ایرانی دریای خزر بوده که بدلایل آلودگی سواحل ، صید بی رویه مولدین و عدم تکثیر مصنوعی و بازسازی ذخایر از طریق رهاسازی بچه ماهی سفید در این مناطق ، میزان مهاجرت تخم ریزی به این مناطق بشدت کم شده و در حد بسیار ناچیز است.ماهی سفید پس از تخم ریزی و بازگشت به دریا در تمام طول مدت باقیمانده بهار و تابستان در سواحل کم عمق دریای خزر که غنی از تولیدات جانوران کف زی است به تغذیه و رشد می پردازد.در اواخر تابستان به علت گرمای بسیار زیاد آب تا عمق 30 متری که ایزوترمی گرم در لایه اپی لیمنیون بوجود می آید ، ماهیان سفید سواحل کم عمق را ترک کرده و در نقاط عمیق تر و در لایه ترموکلاین بسر می برند و مجدداً به هنگام چرخش دمایی پائیزه، ماهی سفید جهت تغذیه به قسمتهای کم عمق سواحل با عمق کمتر از 20 متر بر می گردد. در فصل پائیز مشاهده شده که ماهی سفید مهاجرت هایی را به صورت گله ای در امتداد ساحل از طرف غرب به شرق و یا بالعکس انجام می دهد. این مهاجرت ها به شرایط جوی و جریان های دریایی ناشی از باد بستگی کامل دارد.در اواخر پائیز و آغاز زمستان با سرد شدن آب در لایه سطحی و لایه بندی حرارتی دریا ماهی سفید رفته رفته سواحل کم عمق ساحلی دریا را ترک نموده و به مناطق عمیق تر دریا رهسپار می شود، بطوریکه در آغاز فصل زمستان بخصوص در روزهای اول دی ماه لغایت ده بهمن ماه ماهی سفید را به ندرت می توان در نقاط کم عمق ساحلی مشاهده نمود. ماهی سفید زمستان را در نقاط عمیق نزدیک به بستر دریا با کمترین تحرک و جابجایی سپری نموده و در این هنگام از تغذیه کمی برخوردار است.عمقی را که ماهی سفید در آن زمستان را طی می کند در پاره ای از موارد به بیشتر از 100 متر هم می رسد. ماهی سفید از اواسط بهمن لغایت اوایل اسفند در صورت مساعد بودن شرایط جوی مجدداً جهت تغذیه و ذخیره نمودن چربی و آمادگی ورود به رودخانه ها و تالاب به سمت مناطق ساحلی حرکت می نماید. این ماهی از اواسط اسفند لغایت اواسط اردیبهشت بسته به دمای آب ، جریانهای دریایی و شرایط اکولوزییکی وارد رودخانه ها و تالاب انزلی برای تخمریزی طبیعی می گردد.
ماهی سفید فرم بهاره:
جمعیت اصلی فعلی ماهی سفید در دریای خزر متعلق به جمعیت بهاره بوده که بیش از 98 درصد ذخایر آنرا تشکیل می دهند. پس از چرخش دمایی بهاره و یکنواخت شدن تقریبی درجه حرارت آب در سطح و عمق دریای خزر ، ماهی سفید بهاره از نقاط عمیق تر دریا به سمت سواحل مهاجرت می کند. معمولاً در اواخر زمستان و اوایل بهار ماهیانی که به سن بلوغ نرسیده اند جهت تغذیه و رشد در مناطق ساحلی و کم عمق مانده و ماهیان بالغ وارد رودخانه ها می شوند.ورود ماهی سفید به رودخانه برای تکثیر طبیعی تابع عوامل زیادی از جمله درجه حرارت ، جریانهای دریایی ، دبی آب، میزان شفافیت و اکسیژن محلول رودخانه بوده و ماهیان مولد جهت تخم ریزی معمولاً به رودخانه هایی وارد می گردند که مراحل اولیه رشد خود ( از تخم تا مهاجرت به دریا) را در آن سپری کرده باشند. این عمل یعنی تشخیص رودخانه موطن به احتمال زیاد توسط خط جانبی ماهی انجام می گیرد (خانی پور ،1363)ماهیان سفید فرم بهاره پس از عبور از مصب و ورود به رودخانه مسیر آن را به سمت علیای رودخانه طی نموده و در فواصل مختلف عمدتاً 800-500 متری از مصب در روی بسترهای شنی و قلوه سنگی تخم ریزی می نمایند. از اینرو ماهیان سفید مهاجر فرم بهاره به ماهیان قلوه سنگ دوست یا لیتوفیلوس معروف هستند.تخمهای ماهیان سفید بهاره در بدو ورود به رودخانه در اواخر مرحله 4 رسیدگی جنسی بوده که طی مدت زمان کوتاهی پس از ورود و رسیدن به مکان های تخم ریزی، رسیدگی جنسی کامل شده و آماده تخم ریزی می گردند.شروع تخم ریزی در ماهی سفید فرم بهاره از دمای 8 درجه سانتیگراد شروع و اوج تخمریزی این ماهی در دمای 15-13 درجه سانتیگراد است (Berg 1965). در مهاجرت ماهیان سفید فرم بهاره معمولاً ماهیان نر ابتدا و ماهیان ماده پس از آنها وارد رودخانه شده و در رودخانه در کنار هر ماهی ماده معمولاً 4-3 ماهی نر قرار می گیرد. در این ماهیان پس از آمادگی کامل برای جفت گیری و تحریک ماهی ماده از سوی ماهی نر در اثر فشار عضلانی وارده به عضلات ناحیه شکمی در آبهای زلال، پراکسیژن و در لابلای قلوه سنگها تخم ها رها شده و همزمان با تخلیه اسپرم از سوی ماهی نر، تخم ها لقاح یافته و به قلوه سنگ ها می چسبند.ماهی ماده برای تخم ریزی سعی می کند تا آبهای کم عمق و زلال را برای تخمریزی انتخاب کند. به همین خاطر گاهی باله پشتی و قسمتی از ناحیه پشتی ماهی از آب خارج شده و نمایان می گردد. در طول دوره تخم ریزی هر ماهی ماده معمولاً چندبار جفت خود را عوض نموده و جفت تازه ای انتخاب می نماید.شدت عمل تخمریزی به حدی است که گاهی ناحیه شکمی و پهلویی ماهیان نر و ماده در اثر تماس مکرر و فشار وارده بر قلوه سنگها زخمی شده و ماهیان نر و ماده پس از تکثیر طبیعی در اثر انرژی از دست داده تقریباً بی حال شده و به راحتی توسط صیادان در رودخانه ها صید می گردند . ماهیان مولدی که پس از تخم ریزی به دریا می رسند برای ترمیم قوای جسمانی از دست داده فوراً شروع به تغذیه فعال می نمایند.
تخم های لقاح یافته پس از جذب آب متورم شده وبا چسبیدن به سنگ ها تا شکفتن تخم ها و خروج لاروها به همان صورت باقی می مانند. رشد و نمو جنینی ماهی سفید در درجه حرارت 16-14 درجه سانتیگراد و پس از 16-14 روز تکمیل گردیده و لاروها شنای آزاد خود را آغاز می کنند. بچه ماهی سفید فرم بهاره معمولاً به مدت 45-30 روز در رودخانه باقی مانده و سپس راهی دریا می گردند( خانی پور ،1363 ).
ماهی سفید فرم پائیزه:
ماهی سفید مهاجر پائیزه در صورت مناسب بودن شرایط معمولاً از اوایل مهرماه از دریا از طریق کانال کشتیرانی شروع به مهاجرت به تالاب انزلی نموده و در این مرحله ابتدا ماهیان نر و سپس ماده ها وارد می گردند. مولدین عمدتاً به سمت رودخانه های منتهی به تالاب مثل سیاه درویشان، پسیخان، ماسوله و در شرایط آبی مناسب به طرف رودخانه پیربازار مهاجرت می کنند. این گروه معمولاً دوره زمستان گذرانی را در گستره آبی تالاب به خصوص تالاب مرکزی ، ابتدای تالاب غرب و منطقه شیجان در تالاب شرق در مناطق عمیق تر سپری نموده و سپس با گرم تر شدن هوا در اواخر زمستان به رودخانه هایی که دارای پوشش گیاهی در حاشیه مثل نی و لوئی بوده مهاجرت نموده و بروی گیاهان آبزی تخم ریزی می نمایند. به همین دلیل این فرم از ماهی سفید به ماهیان گیاه دوست یا فیتوفیلوس معروف هستند.در زمان تخمریزی در کنار هر ماهی ماده معمولاً 3-2 ماهی نر شروع به تحریک آن نموده و تخم ها و اسپرم همزمان در آب رها شده و تخمکها بارور می گردند. تخمکها پس از بارور شدن به گیاهان آبزی چسبیده و در محیط پر اکسیژن گیاهان آبزی تقسیمات جنینی انجام شده و لاروها پس از حدوداً دو هفته از تخم ها خارج و شنای آزاد خود را شروع می کنند. به دلیل وجود شکارچیان متعدد در تالاب انزلی، لاروها شانس کمی برای رشد و توفیق مهاجرت به دریا را دارند. علاوه بر آن در اثر شرایط اکولوژیکی نامناسب در تالاب انزلی که گاهاً با کاهش شدید اکسیژنی و رسیدن تا حد صفر درجه همراه است، بخش زیادی از لاروها و بچه ماهیها عملاً تلف می گردند.مولدین ماهی سفید فرم پائیزه پس از تخم ریزی در اواخر زمستان و اویل بهار مجدداً به دریا مهاجرت می کنند. این مولدین به محض رسیدن به دریا تغذیه فعال خود را برای جبران انرژی از دست داده شروع می نمایند. لاروهای حاصله در تالاب انزلی با توجه به منابع غذایی وسیع موجود دارای رشد بهتری از ماهی سفید بهاره بوده و معمولاً پس از 35-25 روز و رسیدن به وزن3-2 گرم به سمت دریا مهاجرت می نمایند، تا دوره رشد خود را با تغذیه از انواع غذاهای طبیعی در مناطق کم عمق دریای خزر سپری کنند.
Ø تولید مثل طبیعی:
ماهی سفید از نظر هم آوری جزء ماهیان با تعداد تخم زیاد بوده و میزان هم آوری مطلق این ماهی از 19718 تا 147696 و بطور متوسط 74774 عدد تخم می باشد. میانگین تعداد تخم به ازای هر گرم از تخمدان 272 عدد تعیین شده است. اندازه قطر تخمک 2/1 تا 9/1 میلیمتر و رنگ تخم ها زرد متمایل به طلایی و گاهی به رنگ سبز مغز پسته ای می باشد.مولدین نر در زمان تکثیر دارای وزن حداقل 400 گرم تا حداکثر 100/2 کیلوگرم و ماده دارای وزن حداقل 500 گرم تا حداکثر 300/3 کیلوگرم می باشند. سن بلوغ در نرها 3-2 سالگی و در ماده ها 4-3 سالگی می باشد. نسبت جنسی نر به ماده در شرایط تکثیر طبیعی دررودخانه های مختلف مهاجرت تکثیر متفاوت بوده و بطور کلی بین 2/3 به 1 تا 6/6 به 1 متغیر است.ماهیان نر و ماده آماده تکثیر بر اساس فرم جمعیتی (پائیزه یا بهاره) در فصل پائیز و زمستان متناسب با میزان رسیدگی جنسی، درجه حرارت آب و هوا، میزان دبی آب، شفافیت، اکسیژن محلول و جریانات ساحلی دریا وارد تالاب انزلی و رودخانه های حاشیه جنوبی دریای خزر (سواحل ایرانی) شده و در بسترهای گیاهی یا قلوه سنگی با آب زلال و اکسیژن مناسب تخم ریزی می نمایند. ماهیان مولد نر و ماده پس از رسیدن به مرحله رسیدگی جنسی کامل و ورود به رودخانه تغییراتی در شکل ظاهری آنها ایجاد می گردد. ماهیان نر در این هنگام دوکی شکل شده و دارای زوائد سفید رنگ کاملاً برجسته در روی سر و اطراف بدن می گردند،که اصطلاحا" لباس عروسی نامیده می شود. ماهیان ماده نیز دارای سطح بدنی صاف و شکم برجسته و نرم و با تقارن جانبی می شوند.معمولاً در کنار هر ماهی ماده 6-3 ماهی نر قرار گرفته و در این هنگام ماهی نر با تهیج ماهی ماده آنرا برای مالیدن خود به بستر تخمریزی تحریک نموده و ماهی ماده با فشار بر عضلات شکمی اقدام به رهاسازی تخم ها در داخل آب می نماید. بطور همزمان ماهیان نر نیز اسپرم های خود را در محیط تخم ها تخلیه نموده و باعث لقاح خارجی تخم ها می گردند. تخم ها پس از ورود اسپرم از سوراخ میکروپیل بداخل آنها با جذب آب حجیم شده و تقسیمات سلولی در آنها شروع و ادامه می یابد. در این هنگام جدار تخم ها چسبناک بوده و به بسترهای تخمریزی (قلوه سنگ ها ، تخته سنگها وگیاهان) می چسبند. معمولاً 16-14 روز در این حالت باقی مانده و با تشکیل و رشد جنین داخل تخم، جداره تخمک پاره و لاروها آزاد می شونددوره انکوباسیون تخمها در شرایط طبیعی 10-9 روز می باشد. لاروها در محیط های آبی بمدت 5-4 روز از کیسه زرده تغذیه نموده و سپس در رودخانه و تالاب ها شروع به تغذیه از انواع پلانکتون می نمایندمراحل رشد لاروها تا مرحله بچه ماهی و رسیدن به وزن چند گرمی در رودخانه ویا تالاب صورت گرفته و پس ازآن بچه ماهیان با تنظیم فشار اسمزی بدن خود شروع به مهاجرت به سمت دریا برای گذراندن دوران رشد و رسیدن به سن بلوغ می نمایند.
زیست شناسی ماهی سفید
تغذیه طبیعی:
ماهی سفید از نظر رژیم غذائی جزء ماهیان همه چیز خواه بوده ولی برخلاف سایر ماهیان همه چیز خوار به دلیل کوتاه بودن طول روده دارای طیف غذایی محدودی می باشد. این ماهی به عنوان غذای آغازین از انواع پلانکتن های گیاهی و جانوری و لارو حشرات استفاده نموده ولی پس از رسیدن به وزن بالاتر و در مراحل پس از مهاجرت به دریا عمدتاً از صدفهای دو کفه ای تغذیه می نماید دستگاه گوارش در ماهی سفید شامل دهان، حفره دهانی، حلق، دندان حلقی، مری ، روده قدامی و خلفی و مخرج بوده و فاقد معده حقیقی می باشد.

بنتوز
زئوپلانکتون
فیتوپلانکتون
Chironomidae
Protozoa
-Ankistrodesmus
Cynophyta
Diptera
-Difflugia
-Selenastrum
-Merismopedia
Nematoda
-Centropyuis
-Scenedesmus
-Microcystis
Insect larvae
-Marituja
-Volvox
-Lyngbya
Odonata
-lionotus
-Chlamydomonas
-Anabaena
Cerastoderma lamarcki
-Arcella
-Spirogyra
-Rophidiopsis
Abra ovata
Rotatoria
-Ulotriv
-Nostoc
Mytilaster lineatus
-Lepadella
-Pandorina
-Phormidium
Dreissena polymorpha
-Pompholyu
-Dictiosphaerium
Gomphosphaerium
Hypanis sp.
-Philodina
-Oedogonium
-Anabaenopsis
Annelida
-Keratella
-Cladophora
-Oscillatoria
Nereis diversicolor
-Brachionus
-Schroderia
-Aphanizomenon
Hypaniola kawalewskii
-Asplanchna
-Actinastrum
-Spirulina
Hypania invalida
-Monostyla
Bacillariophyta
-Chrococcus
Balanus sp.
-Synchaeta
-Cyclotella
-Gloeotrichia

-Philodina
-Melosira
Euglenphyta

-Rotaria
-Stephanodiscus
-Euglena

-Anareapsis
-Synedra
-Phacus

-Polyarthra
-Navicala
-Lepocinclis

Copepoda
- Fragilaria
-Trachaelomonas

-Cyclops
- Tabellaria
Pyrrhophyta

-Diaptomus
-Asterionella
-Ceratium

-N.Cyclops
- Nitzschia
-Glenodinium

Cladocera
- Gyrosigma
-Gymnodinium

-Daphnia
- Gomphonema
-Predinium

-Moina
- Diatoma
Chrysophyta


-Denticula
-Synura


Cryptophyta
-Dinobryon


-Mallomonas
-Chlorella


-Crytomonas
-Pediastrum






جدول: مهمترین غذاهای طبیعی ماهی سفید
تکثیر مصنوعی ماهی سفید
تکثیر مصنوعی فرم بهاره
با توجه به کاهش صید ماهی سفید از دریای خزر در دهه های40 و 50 به جهت عوامل مختلف از جمله صید بی رویه ، از بین رفتن مکان های تخمریزی طبیعی و آلودگی های زیست محیطی تفکر تکثیر مصنوعی ماهی سفید قوت یافت. به طوری که در دهه 1340 برای اولین بار تکثیر تحقیقاتی این ماهی توسط فرید پاک، در چندین رودخانه حوزه جنوبی دریای خزر از جمله شلمان رود و شفارود به انجام رسید. پس از آن با کاهش شدید ذخایر این ماهی در سالهای 61-60 که به کمتر از 500 تن در سال رسید ، لزوم تکثیر مصنوعی ماهی سفید بیش از پیش احساس گردیده و کارشناسان مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان در آن زمان اقدام به تعیین بیوتکنیک تکثیر مصنوعی ماهی سفید فرم بهاره و رهاسازی بچه ماهیان حاصله به رودخانه های منتهی به دریای خزر نمودند. پس از آن تکثیر و رهاسازی این ماهی در دستور کار سالیانه بازسازی ذخایر سازمان شیلات ایران قرار گرفته و صید ماهی سفید به تدریج افزایش یافت به طوری که در بعضی از سال ها حتی به بیش از 9 هزار تن در سال رسید. تکثیر مصنوعی ماهی سفید فرم بهاره دارای مراحل مختلفی به شرح زیر می باشد

صید مولدین :
ماهیان سفید فرم بهاره در هنگام مهاجرت تولید مثلی از دریا به رودخانه شرایط لازم را برای تخمریزی فوری داشته و پس از رسیدن به رودخانه در مکان های مناسبی بروی بسترهای شنی و قلوه سنگی تخمریزی می نمایند. ولی از آنجائیکه چنین مناطقی در حال حاضر در رودخانه ها بدلایل صید بی رویه مولدین ، تغییرات اساسی در کیفیت بسترهای تخمریزی و آلودگیهای کشاورزی و شیمیایی عملاً فراهم نمی باشد، به ناچار اقدام به تکثیر مصنوعی آنها می شود. با توجه به اینکه مولدین به صورت گله ای به رودخانه ها مهاجرت می کنند ، برای صید آنها در فاصله کوتاهی حدوداً 800-500 متر از مصب رودخانه اقدام به استقرار یک سد چوبی به نام شیل یا کلهام نموده و ماهیان مولدی که از دریا وارد مصب رودخانه شده و در حال مهاجرت به سمت مکان های تخم ریزی در بالادست رودخانه می باشند با رسیدن به این سد در پشت آن جمع شده و به راحتی با استفاده از پره دستی یا ماشک با کمترین میزان صدمه و یا استرس صید می شوند.
تکثیر مولدین:
همانطوری که گفته شد مولدین نر و ماده فرم بهاره پس از صید در رودخانه کاملاً دارای شرایط لازم برای تکثیر بوده و برای این منظور ابتدا از مولدین ماده آماده تخم دهی بدون تزریق هورمون تخم کشی می شود. برای این منظور مولدین ماده به خوبی توسط یک دستمال پارچه ای خشک شده و تخم های موجود در محوطه شکمی با فشار دست در طول شکم از ناحیه سر به طرف مخرج از تخمدان خارج می گردد، تخم ها به داخل یک ظرف پلاستیکی خشک انتقال یافته و سپس اسپرم ماهی نر بروی تخمک ها ریخته می شود. اسپرم و تخمک به خوبی توسط پر مرغ با نهایت دقت با یکدیگر مخلوط شده تا عمل لقاح صورت پذیرد. پس از چند دقیقه مخلوط کردن کم کم آب به مخلوط اضافه شده تا تخم ها آبگیری شوند. پس از این مرحله به تدریج اضافه شدن آب جهت شستشوی تخم ها و خارج نمودن اسپرم های اضافی و همچنین رفع چسبندگی ادامه می یابد. عمل شستشو تا زمانی که تخم ها کاملاً آب جذب کرده و چسبندگی خود را از دست دهند، ادامه می یابد. لازم به ذکر است که آبگیری و شستشوی تخم ها در تمامی مراحل توسط آب زلال رودخانه انجام می شود. درصد لقاح تخم ماهی سفید بالا ودر چنین شرایطی معمولاً بیش از 95 درصد می باشد.
انکوباسیون تخم های لقاح یافته :
برای انکوباسیون تخم های لقاح یافته در آب جاری رودخانه از انکوباتورهای سس گرین استفاده می شود. این انکوباتورها از یک چهار چوبه با کف توری تشکیل شده و آب از ناحیه کف وارد انکوباتور می گردد. جریان آب از انباشته شدن تخم های داخل انکوباتور و چسبندگی آنها جلوگیری می نماید. در این انکوباتورها معمولاً تا 2 کیلوگرم تخم قابل نگهداری می باشد. در انکوباتورهای سس گرین به محض مشاهده اولین لارو بایستی بقیه تخم ها را از انکوباتور خارج نموده و آنها را در تشک های پلاستیکی توزیع نمود تا همگی آنها به لارو تبدیل گردد. پس از آن لاروها برای پرورش به مراکز پرورش انتقال می یابند.طول دوره انکوباسیون تخم ها متغیر بوده و در دمای 17-15 درجه سانتیگراد حدوداً 10-8 روز بطول می انجامد. البته کوتاه ترین دوره انکوباسیون تخم ها 6 و بلند ترین آن نیز 20 روز مشاهده گردیده است.لاروها پس از خروج از تخم ها در انکوباتورهای ویس از قسمت فوقانی آن بطور اتوماتیک خارج و از طریق یک ناودانی از جنس پلی اتیلن به انکوباتورهای بزرگتر دیگری به نام انکوباتورهای زوگ منتقل می شوند. سیستم عمل این انکوباتورها نیز همانند انکوباتورهای ویس بوده با این تفاوت که حجم آب آنها بیشتر (حدود 200 لیتر ) و جنس آنها نیز از پلی اتیلن یا فایبر گلاس می باشد که برروی یک پایه فلزی مستقر می گردد. لاروها معمولاً 5-4 روز را در انکوباتورهای زوگ سپری نموده تا کیسه زرده خود را جذب نموده و قادر به شنای فعال گردند. در طی این دوره برای تغذیه لاروها علاوه بر محتویات کیسه زرده از شیر خشک و زرده تخم مرغ نیز استفاده می گردد. پس از این مرحله لاروهای فعال آمادگی لازم برای انتقال به استخرهای خاکی پرورشی را به دست می آوردند.با توجه به درصد تقریباً بالای تلفات تخم ها در انکوباتورهای سس گرین معمولاً چند روز پس از انکوباسیون، تخم های تکامل یافته به انکوباتورهای شیشه ای "ویس" مستقر در مراکز تکثیر انتقال می یابند تا بقیه دوران انکوباسیون خود را در این انکوباتورها سپری نمایند. انکوباتورهای ویس در واقع بطری های مخروطی 8 لیتری بوده که برروی پایه فلزی مستقر می شوند. آب از قسمت پائین این انکوباتورها وارد و از قسمت بالای دهان گشاد آن خارج گردیده واز این طریق تخم ها در حرکت بوده و ضمن اکسیژن گیری از انباشته شدن آنها بر روی یکدیگر و تلفات ناشی از آن جلوگیری می شود.در انکوباتورها آب ورودی بایستی به گونه ای تنظیم شود که علاوه بر جلوگیری از انباشته شدن تخم ها بر روی یکدیگر از سر ریز شدن آنها از بالا نیز پیشگیری گردد. از مزیت های دیگر انکوباتور ویس پائین بودن درصد تلفات تخم در آنها بوده به طوری که در بسیاری از موارد به بالاتر از 90 درصد تخم گشایی می رسند. در انکوباتورهای ویس معمولاً حدود یک کیلوگرم تخم در هر مرحله بارگیری می شود.
Ø مراحل مختلف رشد و نمو جنینی در ماهی سفید
به طوری کلی این مراحل در ماهیان عبارتند از :



این مرحله از لقاح شروع و تا مرحله اندام زائی ادامه می یابد.




مرحله لاروی از شکل گیری اندام ها آغاز می شود و در انتهای این مرحله است که در واقع ماهی شکل قطعی خود را کسب می کند، لذا در ماهیانی که دارای دگردیسی می باشند، پایان دگردیسی آنها ، پایان این مرحله می باشد.









رشد و نمو خود شامل مراحل مختلفی می شود که عبارتند از: جوانی ، بلوغ ، بالغ و پیری ((Lagleret al.,1964).
Ø لقاح و مراحل تکامل جنین در ماهی سفید
آغاز لقاح در ماهیان که با ورود اسپرم به داخل سلول تخم شروع می شود پدیده هائی را به همراه دارد که مهمترین آنها واکنش قشری می باشد. پوسته تخم در ماهیان اصطلاحاً کوریون نامیده می شود .در اکثر ماهیان راه ورود اسپرم منفذی بنام میکروپیل است که درون غشاء ویتلینی قرار داشته و بلافاصله بعد از لقاح توسط ترشحات وزیکول های بزرگ و آلوئول های قشری بسته می شود. به همین جهت است که پدیده پلی اسپرمی در ماهیان زیاد معمول نیست. محکم شدن پوسته خارجی تخم در اثر جذب آب صورت گرفته که بطور مقطعی حالت چسبندگی را به تخم می دهد.تقسیمات سلول تخم لقاح یافته در ماهی سفید دارای مراحل مختلفی است که در ذیل به طور اختصار به آنها اشاره می شود:

A. مرحله 1 (تخم لقاح نیافته و لقاح یافته):
تخم لقاح نیافته به رنگ زرد روشن بوده و حدود 2 میلیمتر قطر و 0261/0 گرم وزن دارد ، در تخم های لقاح یافته پوسته تخم بلافاصله از زرده فاصله گرفته و بین کوریون و زرده فضای دور زرده ای ایجاد می شود که در ماهیان به علت انقباض و چروکیده شدن زرده حاصل می شود و در نتیجه این چروکیدگی مقداری از مواد کلوئیدی نیز به فضای دور زرده ریخته شده که مایع دور زرده ای یا مایع پری وتیلین نامیده می شود.
B. مرحله 2 (یک ساعت بعد از لقاح):
در این مرحله فضای دور زرده ای نمایان تر شده و در آن ناحیه توده پروتوپلاسمی اولیه در محیط زرده و در قسمت قطب جانوری شکل می گیرد.
C. مرحله 3 ( 5/2 -2 ساعت بعد از لقاح):
در این مرحله اولین تقسیم کلیواژی در تخم ماهی سفید در دمای °c 16-14 کامل می شود.
D. مرحله 4 (5/4-4 ساعت بعد از لقاح یا مرحله چهار سلولی):
در این مرحله دومین تقسیم کلیواژی انجام شده و چهار بلاستومر تشکیل می گردد که در سطح زرده نمایان هستند.
E. مرحله 5 (5/6 – 6 ساعت بعد از لقاح):
در این مرحله سومین و چهارمین تقسیم کلیواژی صورت گرفته و مرحله 16-8 سلولی می باشد

F. مرحله 6 ( 5/8-8 ساعت بعد از لقاح):
این مرحله با شروع مورولا مطابق بوده و در آن مرزهای سلولی کم کم نامشخص شده و سلول ها به سمت دو لایه شدن پیش می روند. پریوبلاست قسمت بیشتری از زرده را می پوشاند.
G. مرحله 7 (14-10 ساعت بعد از لقاح):
این مرحله تحت عنوان بلاستولای ابتدائی بوده که از مشخصات آن در ماهی سفید نمایان شدن پلاستودیسک کاملاً برجسته و کلاهک مانند می باشد. در پایان این مرحله بلاستولا هنوز نیمی از زرده را نپوشانده است.
H. مرحله 8 (18-14 ساعت بعد از لقاح):
این مرحله ، مرحله بلاستولای پیشرفته بوده به طوری که بلاستولا گسترده تر وبرجسته تر شده و حاشیه آن از سطح زرده کاملاً مشخص می باشد. در این مرحله بلاستولا تقریباً نصف زرده را پوشانده است.
I. مرحله 9 (30-20 ساعت بعد از لقاح):
این مرحله را گاسترولاسیون می نامند. گسترش بلاستودرم بر سطح زرده نشانه عبور از مرحله بلاستولا به گاسترولا می باشد. بلاستودرم در حال پوشاندن بیش از نیمی از زرده بوده که در واقع مرحله شروع تشکیل حلقه جنینی است. بخشی از حلقه جنینی تیره تر و پهن تر شده که ناحیه تولید کننده صفحه جنینی می باشد. قسمت مرکزی بلاستودرم تشکیل اکتودرم خارج جنینی را داده که همراه پری بلاست زرده را پوشانده و کیسه زرده را به وجود می آورد. در انتهای گاسترولا صفحه جنینی شیار دار شده و مرحله نورولاسیون آغاز می گردد.


J. مرحله 10 (48-30 ساعت بعد از لقاح):
مرحله شروع نورولاسیون بوده و محور جنینی در آن مشخص می گردد. همچنین در این مرحله به تدریج کیل توپردر بخش جمجمه ای واضح تر، دهانه بلاستوپور کم کم بسته، در ناحیه حباب بینایی سلول ها فشرده تر، جنین طویل تر، جوانه دمی قابل روئیت تر، و در اواخر نورولاسیون تقسیمات مغزی شروع و مغزهای جلوئی، میانی و عقبی قابل تشخیص می شوند.
K. مرحله 11 (72-67 ساعت بعد از لقاح):
که مرحله اندام زایی است. جنین کاملاً مشخص شده، بخش های اصلی مغز کاملاً واضح و متمایز گشته، اندام بینایی و وزیکول های شنوایی و اندام بویایی به تدریج شکل می گیرند.
L. مرحله 12 (96-84 ساعت بعد از لقاح یا 4-5/3 روزه):
مغزها رشد بیشتری یافته و بطن های مغزی در حال شکل گیری است. عدسی چشم رشد بیشتری کرده و بخش اعظم جام بینائی را پر می کند. در اثر پیشروی حفره پریکاردیال ، سر از روی زرده بلند شده و در انتهای دیگر جنین نیز دم که دارای رشد سریعی شده از زرده جدا می شود. پیگمان هادر سطح زرده افزایش می یابند.
M. مرحله 13 (128-120 ساعت بعد از لقاح یا 5/5-5 روزه):
ملانوفورها در سطح زرده بیشتر شده ، اولین پیگمان های شبکیه تشکیل گشته ،حفره های شنوایی مشخص تر ، بطن های مغزی کاملاً شکل یافته، باله های سینه ای در دوطرف بدن مشخص ، سایر باله ها در حال شکل گیری ، روده و کبد گسترش یافته ، هنوز جنین بدون حرکت بوده و علاوه بر شبکه عروقی زرده ، خون به درون رگ پشتی و رگ زیر دمی در جریان است.

N. مرحله 14 ( 150-144 ساعت بعد از لقاح یاجنین 5/6-6 روزه):
جنین حرکات نا منظم داشته ، اصطلاحاً به این مرحله تخم چشم زده نیز می گویند . دم طویل تر شده، باله ها توسعه یافته، بخشی از نخاع در قسمت دمی مشخص بوده، رگ های خونی در ناحیه شعاع های باله دمی تجمع یافته، آئورت مشخص بوده و جریان خون به طور کامل وجود دارد.
O. مرحله 15( 178-168 ساعت بعد از لقاح یا جنین 5/7-7 روزه):
هنوز سر به جنین متصل، حرکات جنین بیشتر، به راحتی با چشم غیر مسلح قابل تشخیص، باله دمی گسترده تر، جریان خون در باله سینه ای قابل رویت و قلب نیز دارای مقداری خون می باشد.
P. مرحله 16( 205-192 ساعت بعد از لقاح یا جنین 5/8-8 روزه):
تخم ها تقریباً آماده تخم گشایی، چشم جنین کاملاً سیاهرنگ و باله های سینه ای رشد بیشتری یافته اند. از مشخصات این مرحله شکل گیری بخش های گوش داخلی و نمایان شدن قوس های برانشی می باشد. قلب پر خون است . تعدادی از جنین ها شکفته شده و لارو از آن خارج می گردد. به علت بزرگی و نمایان بودن آن، جنین را تخم چشم دار نیز می نامند.
Q. مرحله 17 ( 225-216 ساعت بعد از لقاح یا جنین 5/9-9 روزه):
در این مرحله شکفتن کلیه تخم ها انجام شده و لاروها از پوسته کوریونی خارج می شوند. البته شکفتن تخم ها در این مرحله بسته به دمای آب متفاوت است، به طوری که در دمای °C 16-14 ، بین 5/9-9 روز ثبت شده است. همچنین حرکات اولین لارو خارج شده از تخم، در تخم گشایی سایر تخم ها نیز تاثیر گذار می باشد.


R. مرحله 18 (240 ساعت بعد از لقاح یا لارو 10 روزه):
در این مرحله باله های سینه ای ، پشتی و دمی رشد بیشتری یافته و خون و عروق خونی در باله ها گسترش بیشتری دارند. دم طویل تر شده و کمی به سمت بالا تمایل دارد، کیسه زرده کوچکتر شده و درون کپسول شنوایی کانال های نیم دایره مشخص می گردد. به جهت وجود کیسه زرده لارو کمی خمیده و قوزدار به نظر می رسد.
S. مرحله 19 ( 288 ساعت بعد از لقاح یا لارو 12 روزه):
کیسه زرده کاهش یافته ولی هنوز خمیدگی لارو محسوس است. خون قرمز رنگ تر شده و مویرگ های خونی گسترش بیشتری می یابند. کیسه شنا هنوز از هوا پر نشده و دهان نیمه بسته است. تغذیه تنها از طریق جذب کیسه زرده بوده و لاروها کم کم توانایی آمدن به سطح آب را پیدا می کنند.
T. مرحله 20 ( 336 ساعت بعد از لقاح یا لارو 14 روزه):
با پر شدن بیشتر کیسه شنا لارو بهتر شنا می کند. اندام ها رشد بیشتری می یابند . در حرکات باله ها و سرپوش آبششی، سرعت و هماهنگی بیشتری نمایان می شود. هنوز اندکی کیسه زرده وجود دارد.
U. مرحله 21 ( 384 ساعت بعد از لقاح یا لارو 16 روزه):
زرده کاملاً جذب شده و تغذیه فعال شروع می شود. به غیر از اعضای تولید مثلی تمامی اندام های دیگر تقریباً شکل اصلی خود را پیدا می کنند.
V. مرحله 22 (480-432 ساعت بعد از لقاح یا لارو 20-18 روزه):
لاروها بسیار فعال بوده و شنا می نمایند. پیگمان ها در سطح پشتی تراکم بیشتری یافته اند ، فک ها دارای حرکت و برای تغذیه فعال به اندازه کافی رشد کرده اند.

W. مرحله 23 (600-480 ساعت بعد از لقاح یا لارو 25-20 روزه):
کیسه هوا کاملاً از هوا پر شده و توانایی شنا کردن به لارو را در هر فاصله می دهد. تنفس به طور کامل از طریق برانشی ها صورت گرفته و لب های بویایی و بینائی کاملاً رشد کرده اند.
X. مرحله 24 (720-600 ساعت بعد از لقاح یا لارو 30-25 روزه): Ø Ø Ø Ø Ø 1- صید با تورهای گوشگیر ثابت دریایی 2- صید با تور پره ساحلی 3- صید با تور گوشگیر شناور دو جد اره Ø Ø Ø Ø 1 2 3 4 5 6 7 8 52-1351 6/24 3/37 2/42 9/49 7/52 5/58 72-1371 9/25 5/32 2/37 3/43 8/48 3/52 5/55 56 76-1375 2/23 8/28 5/33 1/41 8/44 2/48 7/50 7/51 84-1383 5/20 4/27 33 5/37 9/41 3/46 8/49 8/53 Ø Ø Ø Ø ü Ø ü ü ü ü 1-مرحله ابتدایی جنینی 2- مرحله لاروی یا انتقالی 3- مرحله رشد و نمو بعد از جنینی

بدن کاملاً کشیده و رشد طولی لارو کاملاً محسوس است. شعاع های باله دمی کاملاً گسترده شده و طول لارو به 9-8 میلیمتر می رسد. اندام های داخلی نیز رشد بیشتری یافته و پیگمان های رنگی در پشت بدن، روی شعاع های باله دمی و داخل بدن مشخص تر می باشند.نهایتاً لاروهای پیشرفته به استخرهای خاکی غنی شده از کوددهی معرفی شده و لاروها تغذیه از موجودات زنده غذائی را شروع می نمایند.

منبع : 

www.parsianforum.com