شیلات ایران

ماهي آزاد درياي خزر ( كورا )
Salmo trutta caspius
(Kessler, 1870)
ترجمه : ابراهيم بيگتن
كارشناس شيلات ايران
بهار – 1386

آزادماهيان از با ارزش ترين گونه هاي آبزي مي باشند كه در اغلب نقاط جهان پراكندگي گسترده اي دارند، اين ماهيان اغلب متعلق به مناطق سردسيري و يا معتدله مي باشند، و به همين جهت به آنها ماهيان سرد آبي اطلاق مي گردد ، خانواده آزاد ماهيان داراي 7 جنس و حدود 30 گونه مي باشد يكي از اين 7 جنس salmo است كه salmo trutta يا قزل آلاي قهوه اي جزء مهمترين گونه ها ي آن مي باشد ، زير گونه اي از قزل آلاي قهوه اي به نام ماهي آزاد درياي خزر Salmo trutta caspius معروف است ، اكثر آزاد ماهيان گونه هاي با ارزش تجاري هستند ماهي آزاد درياي خزر بدليل گوشت خوشمزه و لذيذ داراي ارزش تجاري بالايي مي باشد ، اين گونه بزرگترين نمونه از قزل آلاي دريايي است كه در مواردي با وزن بيش از 45 كيلوگرم در زمان مهاجرت تخم ريزي در رودخانه منتهي به درياي خزر ( رودخانه كورا در كشور آذربايجان ) صيد شده است.( نفيسي ،م . 1385 )
معرفي ماهي آزاد درياي خزر
1– تاكسونومي
رده بندي سيستماتيك ماهي آزاد به شرح زيراست :
شاخه : Chordata
رده :Osteichthyes
راسته :Salmoniformes
خانواده : Salmonidae Rafinesque , 1815 جنس:Salmo Linnaeus, 1758
گونه : Salmo trutta Linnaeus, 1758
نام هاي متداول اين ماهي: اين ماهي را روس ها به نام kaspiiskiy loso در كشور قزاقستان به نام kaspiy albarty ، در تركمنستان Kaspi azatmahysy (kumja) ، در آذربايجان gyzyl balyg , azatmai,karagez,albat, ، در انگلستان ‍Caspian trout و در ايران , Azat-mae ناميده مي شود.
2- مشخصات عمومي
ماهي آزاد يك ماهي درشت كه داراي بدني كشيده و دوكي شكل وداراي پوزه اي تيزمي باشد رنگ بدن در دوطرف بدن روشن است و قسمت پشتي بدن ماهي و قسمت فوقاني سر ماهي به رنگ تيره خاكستري است ، مشخصات اصلي اين ماهي همانند ديگر آزادماهيان مي باشد ، لكه يا خالهاي تيره نامنظم به شكل ضربدر بر روي قسمت فوقاني و اطراف بدن ماهي مشاهده مي شود اين ماهي داراي دهان انتهاي بزرگ و دندان ها به سمت بالا رشد يافته است ، در خط جانبي داراي 170-133 عدد فلس مي باشد ،. به طور كلي 21 تا 24 آبشش( زائد هاي كمان برانشي ) آن روي اولين آبشش قرار دارد ، و زائده هاي پيلوري شكل آن 47 تا 57 عدد است . (مهره ها ي آن 54 تا 58 عدد است )
شكل هاي درون گونه اي : اشكال ذخاير بومي ماهي آزاد خزر محدود شده به برخي رودخانه محلي مانند ( كورا ، سمور ، يالاما و ديگر رودخانه ها ) كه اين ها از نظر مشخصات ظاهري ( ريخت شناسي )، سن بلوغ ، زمان توليد مثلي (تخم ريزي ) با همديگر متمايز و متفاوت هستند Derzhavin,1949;Kazancheev,1981) ).
Dorofeeva در سال 1967 مشخص كرد كه ماهي آزاد كورا ( Kumzha ) يك زير گونه جدا از ماهي آزاد درياي خزر ( كسلر ، Kessler ) بوده كه قرار گرفتن آزاد ماهي خزر در ميان ساير زير گونه هاي آزاد ماهيان با هم ملحق ويكسان شده اند (,1967 Dorofeeva ) .
نمونه هاي منسوبي : گونه اي كه جزء رده اين ماهي محسوب مي شود زير گونه S.trutta labrax (Pallas, 18134) و , S.trutta ezenami Berg , 1948 – Eizenam trout Blak Sea trout:است .
3-پراكنش زيرگونه ها در درياي خزر:
ماهي ازاد عموما در سواحل درياي خزر از رودخانه ترك ( Terek) گرفته تا سپيد رود و به ندرت در نواحي شمالي درياي خزر ، يافت مي شود ، اين ماهي در رودخانه هاي ترك ، كورا ، سپيد رود و ساير رودخانه هاي كوچك سواحل غربي و جنوبي درياي خزر مهاجرت و تخم ريزي مي كند.
وضعيت پراكنش اين ماهي بر اساس كتاب قرمز داده هاي بين المللي. "IUCN " توصيف نشده است ،وضعيت پراكنش اين ماهي در كتاب قرمز داده هاي ملي : در كتاب قرمز داده هاي كشور قزاقستان و تركمنستان آمده است .
نخستين گزارش براي درياي خزر : توسط پالاس و رايز در سال 1771 انجام گرفته است ، توصيف مجدد اين زير گونه در سال 1967 توسط آقاي دوروفيوا صورت پذيرفت .

Salmo trutta caspius

ويژگي عمومي زير گونه:
از نظر اكولوژي درگروه طبقه بندي نگتونها قرار دارد و جزء ماهيان مهاجر رود كوچ ( آنادروموس ) است.واز نظر مبدا زيستي آقاي برگ ( Berg ) در سال 1948 منشا قطبي بودن قزل آلاي خزر را مطرح كرد و آقاي درژاوين (Derzhavin ) در سال 1929 منشا زيستي اين ماهي را به عنوان گونه هاي آب شيرين مطرح نموده بود
پراكندگي : بومي درياي خزر
زيستگاه : اين گونه در نواحي ساحلي و در ا عماق 40تا 50 متر ازسطح آب يافت مي شود .
مهاجرت : از نظر مهاجرت جزء گونه هاي رودكوچ ( آنادرم ) محسوب مي شود كه از كرانه هاي ايران گرفته تا ساحل داغستان مهاجرت مي كنند ،ماهيان علامت گذاري شده در مصب رود هاي يالمه و كيرانچي يعني 300 كيلومتر دورتر از محل رهاسازي صيد شدند .
عوامل محيطي غير زنده
شوري :جزء گونه هاي لب شور دريايي مي باشد ، بچه ماهي هاي 6 ماهه قادر به تحمل شوري آب تا 6 درصد و ماهيان 14 تا 16 ماهه، شوري 12 درصد را تحمل مي كنند ، ماهيان بالغ در شوري حداكثر 13 درصد خزر نيز مشاهده شده اند.( قرار گرفته اند )
دما : جزء گونه ها ي سرد آبي مي باشد .
توزيع عمودي : در اين توزيع جزء زير گونه هاي stenobathic قرار مي گيرند به طوري كه در اعماق زير 40 تا 50 متري دريا مشاهده شده است .
ارتباط با شرايط اكسيژني : جزءزيرگونه هاي Oxyphilic قرار دارند.و در نواحي كه غلظت اكسيژن بالاست زندگي مي كنند .
تغذيه :
نوع تغذيه : جزء زيرگونه ها كه از شكار تغذيه مي كنند.( رفتار تغذيه اي : شكارچي )
رژيم غذايي : ماهي آزاد از ماهيان شكارچي و درنده است ، ماهيان در زمان جواني از سخت پوستان تغذيه مي كنند ، غذاي اصلي ماهيان بالغ شامل شگ ماهيان كوچك ، كيلكاو ماهيان پهلو نقره اي و شاه ماهيان جوان ( از خانواده شگ ماهيان ) مي باشد .
منبع غذايي : نامحدود
توليد مثل :
نوع توليد مثل : جنسي
مناطق توليد مثل : قبل از احداث سد بر روي رودخانه كورا ، مولدين به تعداد فراوان وارد رودخانه شده و به ‌مكان اصلي تخم ريزي طبيعي ماهي آزاد در مناطق بالا دست Aragvi ,Alazan ,Akera و نزديك به 1000 كيلومتردورتر ازمصب رودخانه مهاجرت كرده و تخم ريزي مي نمودند، اما امروزه ماهي آزاد ناحيه كورا به صورت محدود به نيروگاه آبي سد Varvrinskaya ( 600 كيلومتر دورتر ) مي رسند و در مناطق ...... Samur , Terek , Astarachai , Lenkoranchai تخم ريزي مي كنند . ، تخم ريزي در نواحي كم عمق وبستر هاي شني و ماسه اي ، سنگريزه اي صورت مي گيرد.
دوره توليد مثل : مهاجرت مولدين به سوي رودخانه كورا از اوايل نوامبر تا فوريه صورت مي گيرد دامنه دماي آب در زمان مهاجرت توليد مثلي نسبتا كسترد ه است گرچه عمده ماهيان مولد ( نزديك 75 درصد ماهيان بالغ نبوده و يا اندام تناسلي آنان كامل نشده است ) در ماه هاي نوامبر و دسامبر در دماي نسبتا پائين 2/8تا 8/12 سانتي گراد وارد رودخانه ها مي شوند ، تخم گذاري يك سال بعد در ماه اكتبر آغاز شده و در اوايل ژانويه به پايان مي رسد تخم ها در كف آب رها شده و در زير خاك دفن مي گردند ، دوره جنيني تخم ها حدود 30 تا 50 روز طول مي كشد پس ازتخم ريزي ، مولدين ميمرند ( در رودخانه كورا ) (آزاد ماهيان كه در ديگر رودخانه ها تخم ريزي مي كنند به دريا باز مي گردند ).
هم آوري : ميزان هم آوري اين ماهي محدود بوده و كمتر از ديگر خانواده آزاد ماهيان مي باشد به طوري كه هر ماهي مولد ماده از 1/2 تا 5/13 * 10 تخم در ميان جمعيت گونه هاي رودخانه كورا و 5/9 * 10 تخم در جمعيت يالاما و 1.7* 10 تخم در جمعيت لنكرون متغيير است .
فاكتورهاي محدود كننده :
1- كاهش توليد مثل طبيعي ( تعداد اندك مولدين ).
2- از بين رفتن و محدوديت مكان هاي تكثير طبيعي.
3- تهديد گل ولاي و شرايط آبي ناپايدار (نوسانات جريان آب و سرعت جريان آب منجر به كاهش وضعيت فيزيولوژي توليد مثل مي شود و برخي مواقع تخم ها در شن و گل و لاي مدفون مي شوند) .
تاريخچه زيستي و تكامل :
مراحل تاريخچه زيستي : به طور كلي سه دوره تكاملي بيان شده است : دوره جنيني ، دوره لاروي و دوره نوزادي .دوره نوزادي شامل دو مرحله است ، دوره مهاجرت به رودخانه و مرحله تغذيه در دريا .
تاثير عوامل محيطي :اين ماهي به تغييرات محيطي به ويژه به آلودگي آب حساس است آسيب پذير ترين مرحله زيستي ، مرحله رشد ونمو و تكامل جنيني است زيرا تخم ها در معرض عوامل مخرب غير زنده مانند ( آلودگي آب ، كاهش شديد دبي آب و .... ) و يا عوامل مخرب زنده( مانند صيد و شكار تخم ها توسط ماهيان و بي مهرگان ) قرار مي گيرند .
سن بلوغ : در شرايط طبيعي توليد مثل ، سن بلوغ ماهيان آزاد در رودخانه كورا 4 تا 9 سال ، در رودخانه Samur بين 3 تا 5 سال و به ندرت در 2 سالگي ( در ناحيه Yalama ) بالغ مي شوند ، ماهيان نرگاه درشرايط ساحل رودخانه ها در يك سالگي نيز بالغ مي شوند .

جدول مشخصات طول به سن ماهي آزاد درياي خزر د رزيستگاه هاي مختلف

شرايط دمايي:تخم ماهي آزاد در دماي 8/5 تا 8/12 درجه سانتي گراد هچ مي شود .
ويژكي كمي رشد :
ميزا ن رشد ماهيان در سال نخست زندگي زياد است ، بچه ماهيان آزاد دررودخانه كرانچي در فصل زمستان با طول 8/13 الي 7/22 سانتي متر و وزن 24 تا 102 گرم مشاهده شده اند، رشد اصلي در دريا اتفاق افتاده است ، وزن متوسط ماهي آزاد صيد شده دررودخانه كورا 13 كيلوگرم ، رودخانه ولگا 7/8 كيلو گرم ، رود ترك 2/7 كيلوگرم ، رود سمور 9/3 كيلو گرم ، رود كرانچي 6/2 كيلوگرم و رود يالمه 4/2 كيلوگرم گزارش شده است . حداكثر وزن ماهي آزاد كورا صيد شده 51 كيلوگرم بوده است .

ساختار جنسي ( نسبت جنسي ): ماهيان ماده حدود 90 درصد صيد هاي تجاري را شامل مي شود .
نسبت طول به وزن : در طي سال هاي 1940 تا 1950 اندازه ماهيان بين 40 تا 130 سانتي متر و به طور متوسط 6/92 سانتي متر بود و وزن آنها بين 4/9 تا 5/29 و ميانگين 7/17 كيلوگرم بوده است اما امروزه اندازه ماهيان به 70 تا 96 سانتي متر و وزن در حدود 8 تا 9 كيلوگرم كاهش يافته است و هيچ ماهي با سن بالاتر از 6 سال در سبد صيد مشاهده نمي شود امروزه جمعيت اصلي ماهيان بين سنين 3 تا 6 سال در نظر گرفته مي شود .
خصوصيات كمي : ماهي آزاد درياي خزر زير گونه هاي با جمعيت اندك هستند .
روند جمعيت :كاهش در تعداد جمعيت مشاهده شده است ، امروزه ذخايرارزشمند اين گونه بدليل صيد بي رويه و غير قانوني ( قاچاق) به شدت كاهش يافته است .
روابط بين گونه اي :ماهي آزاد اساسا از ماهيان دريايي كوچك تغذيه مي كند و تغذيه اين گونه روي اكوسيستم تاثير منفي نمي گذارد .
اهميت اقتصادي : ماهي آ‍زاد يك گونه تجاري و با ارزش اقتصادي بالاست .
وضعيت صيد و ذخاير ماهي آزاد :
ميزان صيد ماهي آزاد در طي سال هاي 1936 تا1939 بين 410 تا 620 تن سالانه مي رسيد امروزه ميزان صيد ثبت شده به چندين عدد( دو جين ) نمي رسد .
ابزار و ادوات و مناطق صيد : عمده صيد در زمان مهاجرت مولدين( فصل تخم ريزي ) در رودخانه ها و با تور هاي انتظاري دامگستر انجام مي گيرد.
عوامل مهم و تاثير گذار بركاهش جمعيت ماهي آزاد :
1- آلودگي هاي رودخانه و دريا بويژه آلودگي مخرب ناشي از مواد نفتي .
2- كاهش مكان هاي توليد مثلي ناشي از فعاليت هاي اقتصادي انساني .
3- صيد غير قانوني و قاچاق كه تاثير مهمي در روند كاهش ذخاير ماهي دارد .
روش ها و راه حل هاي حفاظت از ذخاير ماهي آزاد :
1-افزايش ميزان رهاسازي از توليد مراكز هچري ( تكثير مصنوعي )كه از راه هاي اساسي براي حفاظت گونه هاي است كه فاقد شرايط توليد مثل طبيعي مي باشند .
2- كنترل ورود آلودگي به دريا و همچنين كنترل صيد بي رويه و غير مجاز
منبع :
نفيسي، م – 1385 . راهنماي عملي تكثير و پرورش ماهي قزل آلاي رنگين كمان

References
Abdurakhmanov, Yu.A. 1962. Freshwater fish of Azerbaijan. Azerbaijan SSR AS Publishers
pp. 57-62
Berg L.S. 1923. On the origin of the northern elements in the Caspian fauna. Selected works.
Vol. 5, p.143
Berg, L.S. 1948. Freshwater fish of the USSR and adjacent states. Vol. 1. pp. 242-249.
Derzhavin, A.N. 1929. Kura fisheries and Mugani amelioration. News of Baku Ichthyological
Laboratory. Vol.2, 1.
Derzhavin, A.N. 1956. Kura fisheries. Azerbaijan SSR AS Publishers pp. 26-28
Dorofeeva, E.A. 1967. Comparative-morphological principles of the systematics of east
European salmons. J. Voprosy Ikhtiologii (Problems of Ichthyology). Vol. 1, 1:3-18.
Kavraiskii, F.F. 1897. Salmoniformes of the Caucasus and Transcaucasus. Caucasian Museum
Publishers. Issue 1. Tiflis.
Kazancheev, E.N. 1981. Fish of the Caspian Sea. Light Food Industry pp. 56-59
Tamarin E.N., I.B. Kyazimov and Z.M. Kuliev, 1989. Caspian salmon. In: Caspian Sea.
Ichthyofauna and commercial stocks. Nauka Press pp. 112-118
Compiled by:
Z.M.Kuliev (AzerNIRKh, Baku, Azerbaijan)
D.B.Ragimov (Institute of Zoology AS Azerbaijan, Baku)
http://www.caspianenvironment.org/biodb/eng/fishes/Salmo%20trutta%20caspius/main.htm (5 of 5)2005/12/05 11:04:55

www.shilat.com