شیلات ایران

طبقات يا مناطق عمودي مختلف درياي مازندران و چگونگي توزيع موجودات زنده در آن

بيوسنوز يا موجودات زنده اكوسيستم (‌درياي مازندران) در تمام طبقات يا مناطق عمودي دريا، به طور يكسان توزيع نشده‌اند، بلكه هر گروه از آنها در يك طبقه مشخصي از دريا زندگي مي‌كنند. در اينجا سعي مي‌كنيم ضمن طبقه‌بندي دريا از لحاظ عمق ويژگيهاي هر طبقه و بيوسنوز يا موجودات زنده آن را به اختصار شرح دهيم. آب درياي مازندران نيز مانند آب ديگر درياها، از طبقات يا مناطق عمودي مختلفي تشكيل شده است كه در آن شرايط از جنبه‌هاي مختلف ذيل، متفاوت مي‌باشند، هم از نظر بيوتوپ مانند ميزان دما، نور، گاز، جنبشهاي توده آب، و هم از نظر بيوسنوز نظير انواع جانوران و رستنيها و خلاصه به طور كلي از لحاظ شرايط فيزيكي، جغرافيايي و هيدرولوژيكي و بيولوژيكي فرق مي‌كنند.

در بخشهاي سه گانه درياي مازندران (بخش شمالي، بخش مياني و بخش جنوبي) مناطق عمودي يا طبقات ذيل تشخيص داده شده‌اند:

در بخش شمالي: يك منطقه عمودي.

در بخش مياني : 4 منطقه.

در بخش جنوبي: 3 منطقه.

منطقه يك عمودي(از سطح دريا تا عمق 150 متري)

اين منطقه به علل ذيل از ديگر مناطق ممتاز و مناسب‌تر براي زيست موجودات زنده است: زياد بودن محلول گاز اكسيژن، شدت دما در طول فصل تابستان و دامنه تغييرات دماي سالانه. اين منطقه از ديگر مناطق عمودي دريا بيشتر نور كسب مي‌كند. به اين دليل تمامي‌گياهاني كه استعداد توليد مواد آلي از مواد غيرآلي را دارند، در اين منطقه متمركز شده‌اند. در قسمت بالايي اين منطقه اكثر گياهان درشت، تمركز يافته‌اند. بيشتر پلانكتون‌ها در اين منطقه زندگي مي‌كنند و با پايين رفتن از اين منطقه (ب همنطقه دوم) مقدار آنها به شدت كاهش مي‌يابد. هم پلانكتون‌هاي گياهي و هم پلانكتون‌هاي حيواني در حدود اين منطقه، حداكثر تنوع و فراواني را دارند. اين منطقه، منطقه ماهي‌هاي شيلاتي بوده و قسمت بالايي آن،ناحيه وفور توده‌هاي انبوه (گله‌هاي بزرگ) اين ماهي‌ها است. در مجموع، اين منطقه به ويژه قسمت بالايي آن از همه مناطق عمودي ديگر اين دريا، از نظر موجودات زنده پرجمعيت تر و متنوع‌تر است و احتمال نمي‌رود كه ماهي‌هاي شيلاتي هيچوقت از عمق 100 متري پايين‌تر روند. بررسي در سالهاي 15-1914 حاكي از آن است كه ماهي‌هاي شيلاتي كه اغلب در مجاورت بستر دريا قرار دارند، خيلي به ندرت از عمق 50 متري پايين‌تر مي‌روند. هر چند هيأت اعزامي‌ براي اين بررسي، ماهي‌هاي شيلاتي مجاور قعر را در عمق 48 تا 60 متري و حتي اعماق 90-75 متري نيز صيد كرده‌اند ولي اين صيدها فقط به طور استثنايي بوده و در اكثر موارد مقدار زيادي ماهي‌هاي شيلاتي مجاور قعر، در عمق‌هاي كمتري(تقريباً 25 تا 30 متري) صيد مي‌شوند. بنابراين زندگي ماهي‌هاي شيلاتي به طور كلي محدود است به همان حدود منطقه يكم (تا عمق 150 متري) و گله‌هاي بزرگ آنها در قسمت بالاي اين منطقه در اين دريا، حيات تا عمق 50 متري بيش از ديگر اعماق آن است و حداكثر بيوماس در اعماق 150 تا 500 متري وجود دارد.

-    در اعماق از 50 تا 100 متري، سخت پوست درشت اكثريت دارند مانند: D.macrocephalus و Amathilina spinosa و غيره، همچنين نرم تناني از شكم پايان جنس Pyrgula وTheodoxus schultzi.

-    پايين‌تر از اعماق 100 متري، موجودات جانوري دريا، خيلي فقير است. در اين عمق است كه سخت پوستاني زندگي مي‌كنند كه ريشه قطبي دارند مانندMesidoleaentomon و Pseudali brotus platyceras و غيره.

-    در اعماق تا 150 متري، سخت پوستاني مانندPandorites podocevoides وAmathilina Spinosa زندگي مي‌كنند. در اين اعماق، نرم تنان تقريباً وجود ندارند.

-     

منطقه دوم عمودي (تقريباً بين اعماق 450-150 متري)

در اين منطقه مقدار اكسيژن به ويژه مقدار متوسط اين گاز خيلي كمتر از آن در منطقه يكم است و اختلاف دماي سالانه ناچيز مي‌باشد. دماي آب اين منطقه در بخش مياني دريا، اغلب 5 درجه سانتيگراد و در بخش جنوبي، 6 درجه سانتيگراد است. مقدار نفوذ اشعه خورشيد به اين طبقه ناچيز است و فقط در قسمتهاي بالايي آن بعضي گياهاني كه از مواد معدني، مواد آلي به وجود مي‌آورند، زندگي مي‌كنند. جنبش آب در اين طبقه ضعيف و فشار از 16 تا 45 آتمسفر است. با پايين رفتن از منطقه يكم به منطقه دوم، تعداد جانوران نيز به شدت كم مي‌شود. پلانكتون‌هاي كمتري در اين منطقه وجود دارند. مقدار زيادي از نرم تنان ضمن تحقيقات در عمق 294 متري و حتي يك دانه در عمق 372 متري به دست آمده است. سخت پوستان از گروه كومها(Cumacea) و نوزادان حشره Chironomus را در عمق 294 متري يافته‌اند. اينجا حد زيرين مناطق زندگي جانوران در قعر و مجاور قعر درياي مازندران است. از اينجا به پايين تا قعر دريا، تقريباً فاقد هر گونه زندگي حيواني و شبيه به يك نوع بيابان زير آبي كه در ظلمت ابدي فرو رفته است . از ماهي‌هاي غيرشيلاني پلاژيكي، گاو ماهي‌ها عميق‌تر از ديگر ماهي‌ها ديده شده‌اند. اين ماهي‌ها ضمن تحقيقات در سالهاي 15-1912 در اعماق بين 29 تا 405 متري صيد گرديده‌اند و حتي يك نوع از اين ماهي‌ها در اعماق 540 متري مورد صيد واقع شده است. نوزاد ماهي ريز و كولي‌هاي اين دريا، اكثراً در اعماق تا 200 متري و در مواردي هم 300 متري يافت شده‌اند.

منطقه سوم عمودي (در بخش مياني از عمق 450 متري تا 600 و 700 متري و در بخش جنوبي دريا تا حداكثر عمق):

در اين منطقه اكسيژن بسيار كم است (يك در هزار به حجم). دماي آب دماي منطقه در بخش مياني دريا، كمتر از پنج و در بخش جنوبي كمتر از 6 درجه سانتيگراد مي‌باشد. تغييرات دماي سالانه در اين منطقه، خيلي كم است (از چند صدم درجه سانتيگراد، تجاوز نمي‌كند). مقدار نور خورشيدي كه به اين منطقه مي‌رسد، خيلي اندك است و به همين جهت در اين منطقه، ظلمت دائمي‌حكمفرماست. حركات و جنبشهاي آب مي‌بايستي ناچيز باشد ولي فشار در اين منطقه خيلي زياد است. در اين منطقه (منطقه سوم) عمودي، تقريباً پلانكتون وجود ندارد (به استثناء نانو‌پلانكتون‌ها). در اين عمق از دريا تقريباً جانوري زندگي نمي‌كند. حداكثر عمقي كه جانوران ساكن قعر صيد شده‌اند، ضمن تحقيقات در سال 15-1914 بوده است كه از جمله جانوران نامبرده در ذيل در آن به اين گونه ديده شده‌اند:

در عمق 415 متري در بخش مياني و 460 متري در بخش جنوبي تا اعماق 600 متري، سخت پوستPseudalibotus و تا بيشترين اعماق كرمهاي هيپانيا (Hypania) و لانه‌هاي لجني كه كرم‌هاي مزبور در آنها زندگي مي‌كردند.

منطقه چهارم عمودي

اين منطقه تا عمق آب فقط در بخش مياني كاملاً مشخص است و حدود آن از عمق تقريبا 650 شروع و تا حداكثر عمق اين بخش، ادامه دارد. از مشخصات آب اين بخش، مقدار زياد (هيدروژن سولفوره(H₂S) ) است، گاز اكسيژن در اينجا وجود ندارد و دماي آب تقريباً 5 درجه سانتيگراد مي‌باشد. در اين منطقه عمودي دريا نانو‌پلانكتون‌ها در بخش مياني در اعماق 650 تا 700 متري و در بخش جنوبي در عمق 800 متري هم صيد شده‌اند. احتمال مي‌رود كه نانوپلانكتون‌ها در عمق بيشتري هم يافت شوند.

 منابع :

دانشگاه علوم و فنون دريايي خرمشهر

دانشكده علوم دريايي واقيانوسي

گروه بيولوژي دريا

مباني اكولوژي دريا